Fotosentez, bitkilerin su, klorofil, güneş ışığı ve CO2 varlığında kendi yiyeceklerini hazırladıkları bir süreçtir. Bu süreç esas olarak bitkilerin yapraklarında meydana gelir. Diğer bazı bitkilerde gövdeler de fotosentez yapar. Yaprakların kloroplast hücrelerinde fotosentez oluşur. Fotosentez hızını etkileyen genetik, çevresel ve kalıtsal faktörler nelerdir, neden olur, gelin bunları inceleyelim.
Fotosentez Hızını Etkileyen Faktörler Nelerdir?
1- Işık
Fotosentez hızını etkileyen faktörler arasında en önemli olanlardan biri ışıktır. Karanlıkta fotosentez gerçekleşemez çünkü bitkiler için ışık kaynağı güneş ışığıdır. Fotosentez için ışığın aşağıdaki üç özelliği önemlidir:
- Yoğunluk: Fotosentez, düşük ışık yoğunluklarında başlar ve günün en parlak saatinde maksimuma ulaşana kadar artar. Farklı bitkiler için gerekli ışık miktarı değişir. Fotosentez, işlemde maksimum %1,5’e kadar ışık kullanır ve bu nedenle ışık genellikle yüksek yoğunlukta sınırlayıcı bir faktör değildir. Bununla birlikte, ışık, düşük yoğunlukta sınırlayıcı bir faktör haline gelir çünkü ne kadar su veya CO2 mevcut olursa olsun, ışık olmadan fotosentez gerçekleşemez. Yüksek yoğunluklarda bitkinin sıcaklığı yükselir ve bu da bitkide terlemenin artmasına neden olur. Bu, stomaların kapanmasına yol açar ve bu da CO2 alımının azalmasına neden olur. Böylece, bir azalmaya yol açar ve nihayetinde fotosentezin durmasına neden olur. Bu nedenle aşırı ışık fotosentez hızını ve dolayısıyla fotosentezi engeller.
- Kalite: Engelmann tarafından yapılan deneyler, klorofilin tüm ışık spektrumundan kırmızı ve mavi dalga boylarını en etkili şekilde emdiğini kanıtladı. Böylelikle bitki bu dalga boylarının ışığına maruz kaldığında maksimum fotosentez gerçekleşir.
- Süre: Bitki ışığa ne kadar uzun süre maruz kalırsa, fotosentez süreci o kadar uzun sürer. Bitkinin sıcaklığı dengeli kaldığı sürece fotosentez gerçekleşecektir.
2- Karbondioksit Konsantrasyonu
Atmosfer, diğer gazların yanı sıra %0,03 karbondioksit içerir. Bitkiler havadan karbondioksit alır. Ancak havadaki CO2 miktarı çok az olduğu için fotosentez için sınırlayıcı bir faktör görevi görür. Atmosferdeki CO2 konsantrasyonunu artırmaya yönelik fotosentez oranını incelemek için deneyler yapılmıştır.Işık ve sıcaklığın sınırlayıcı faktörler olmadığı durumlarda CO2 konsantrasyonunun artmasının fotosentez hızında artışa yol açtığı görülmektedir. Ancak, belirli bir sınırın ötesinde, tesiste CO2 birikmeye başlar ve bu da sürecin yavaşlamasına neden olur. Dolayısıyla aşırı CO2, özellikle birikmeye başladığında fotosentezi engeller.
3- Sıcaklık
Tüm biyolojik ve biyokimyasal süreçlerde en iyi belirli bir optimum sıcaklık aralığında meydana geldikleri yaygın olarak görülür. Bu, fotosentez için de geçerlidir. CO2 ve ışığın sınırlayıcı etkenler olmadığı durumlarda, fotosentez oranının o bitki için optimum seviyeye kadar sıcaklıkların artmasıyla arttığı görülmektedir. Normal aralığın her iki tarafındaki optimum seviyelerin ötesinde, enzimler devre dışı bırakılır veya yok edilir ve fotosentez hızı 0 olur.
4- Su
Su, fotosentez hızını etkileyen en önemli faktörlerden biri olarak kabul edilir. Azaltılmış su alımı veya mevcudiyeti olduğunda, terleme sırasında herhangi bir su kaybını önlemek için stomalar kapanmaya başlar. Stomanın kapanmasıyla CO2 alımı da durur ve bu da fotosentezi etkiler. Bu nedenle suyun fotosentez hızı üzerindeki etkisi doğrudan olmaktan çok dolaylıdır.
5- Oksijen
Optimum oksijen seviyeleri fotosentez için uygundur. C3 bitkilerinde fotorespirasyon için oksijene ihtiyaç vardır ve fotorespirasyonun yan ürünü fotosentez için gerekli olan CO2’dir. Ayrıca oksijen solunumu sırasında üretilen enerjiye fotosentez işlemi için de ihtiyaç vardır. Bununla birlikte, bitki için optimumun ötesinde oksijen seviyelerinde bir artış fotosentezin engellenmesine yol açar.Bunun nedeni, oksijenin fotosentezde oluşan aracıları parçalama eğiliminde olmasıdır. Oksijen ayrıca, fotosentez ve fotorespirasyonun karanlık reaksiyonunun bir parçası olan RUBISCO ile birleşmek için CO2 ile tamamlanır. Bu nedenle, artan O2 seviyeleri, RUBISCO’nun fotorespirasyonu başlatmak için O2 ile birleşeceği ve fotosentez hızını yavaşlayacağı anlamına gelir.
Blackman’ın Sınırlayıcı Faktörler Prensibi
Fotosentez hızını etkileyen faktörler ile ilgili deneyler sonucunda bu ilke, bir süreç birden fazla faktör tarafından yönetildiğinde, sürecin oranının minimum değerine en yakın olan faktör tarafından yönetildiğini belirtir.Örneğin, bir yaprak sabit sıcaklıkta belirli bir miktarda ışık yoğunluğuna maruz kalırsa ancak mevcut CO2 daha azsa, ışık yoğunluğundaki artışla fotosentez hızı artmayacaktır. Bu nedenle, bu durumda, CO2 sınırlayıcı faktördür.